موزه مردم شناسی و حمام مهدی قلی بیک

موزه مردم شناسی و حمام مهدی قلی بیک

موزه مردم شناسی و حمام مهدی قلی‌بیک مشهد در کنار مقبره امیر غیاث‌الدین ملکشاه در ضلع غربی حرم مطهر واقع درخیابان اندرزگو، در مجموعه تاریخی حمام مهدی قلی‌بیک قرار دارد. این حمام ،یکی از حمام‌های زیبای به جای مانده از دوره صفوی است که با قرار گرفتن در کنار مقبره امیر ملکشاه (مسجد شاه) و آب‌انبار سرسنگ و راسته بازار سرشور، یک مجموعه تأسیسات شهری را تشکیل داده است.

حمام مهدی قلی بیک، از قدیمی‌ترین و با ارزش‌ترین حمام‌های شهر مشهد و از موقوفات آستان قدس رضوی است که در مجاورت مقبره امیر ملکشاه در محله قدیمی سرسنگ، بین بازار سرشور و بازار بزرگ واقع شده و کوچه مجاور آن به کوچه «حمام‌شاه» مشهور است. نام اصلی آن «حمام مهدی قلی‌بیک» بوده، ولی به‌دلیل مجاورتش با مقبره امیر ملکشاه به «حمام‌شاه» شهرت یافته است که پس از پیروزی انقلاب نیز به «حمام رضوی» تغییر نام پیدا کرد.

براساس وقف‌نامه این حمام، تاریخ ساخت آن، سال 1027هـ.ق است و واقف آن مهدی قلی‌بیک، میرآخور شاه‌عباس صفوی، از بازماندگان خانواده امیر ارغون اویرات (از نخستین حکام ایران شرقی و خراسان در دوره مغول) بوده است. از این بنا هیچ کتیبه‌ای برجای نمانده است و از معمار و سازنده آن خبری در دست نیست.

واقف این حمام، یک قنات نیز برای آن احداث کرده است، با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و اضافه بر آن را صرف امور خیریه کنند و اضافات آن را درنهایت، در زمین‌های خارج شهر جاری سازند. بنای این حمام با گذشت زمان و همچنین دخالت‌های غیراصولی، مانند افزودن یک قسمت زنانه جدید به قسمت‌های قدیمی آن در سال1350 دچار دگرگونی شد و چهره اصلی خود را از دست داد. بنای یاد شده از سال1369 به‌تدریج متروکه شد تا اینکه در سال1376 در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسید.

بنای حمام مهدی قلی بیک(حمام‌شاه)، پیش از آغاز عملیات مرمتی، شامل بخش‌های ورودی، سربینه(رخت‌کن)، گرم‌خانه و سرویس‌ها بود. اما با شروع عملیات باستان‌شناسی و مرمت، فضاهای جدیدی چون هشتی ورودی، شاه‌نشین شمالی(حاکم‌نشین)، حوض هشت ضلعی سربینه، لایه‌های زیبای نقاشی (در قسمت سربینه)، کاشی‌های ازاره سربینه (از نوع زیررنگی)، هشتی یا میان در، حوض کف هشتی، خزینه، حوضچه‌های تصفیه آب، استخر آب سرد و تنبوشه‌ها (لوله‌های سفالی آب‌رسانی در معماری سنتی) پیدا شد و طی این عملیات، مساحت حمام از حدود 400مترمربع قبلی به هزار و 875 مترمربع رسید. محوطه ورودی حمام به‌وسیله یک پله، همراه با یک انحنای ملایم، به هشتی کوچکی وصل می‌شود. با عبور از پنج پله با همان انحنا به سربینه یا رخت‌کن می‌رسیم که زیباترین بخش حمام است.

سربینه:

سربینه با تزییناتی چون نقاشی و کاشی های زیر رنگی مزین شده است. این قسمت دارای ساروج بری و گچ کاری با تعداد ۲۸ لایه بوده که از این تعداد، ۱۳ لایه دارای تزیینات نقاشی است. قدیمی ترین لایه مربوط به دوره صفویه و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار مربوط می باشد.

قوس های به کار رفته در سربینه از نوع پنج و هفت شاخ بزی است که ملهوم از معماری سبک اصفهانی است.

کاربندی سقف سربینه نیز از دیگر تزیینات بنا به شمار می آید. سربینه حمام دارای چهار صّفه است که سه صّفه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صّفه به عنوان شاه نشین، ویژه اشراف و بزرگان مورد استفاده قرار می گرفته است.

هشتی یا میاندر:

بعد از سربینه، فضایی به نام هشتی یا میاندر وجود دارد که ارتباط دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه می شده است. پاشویه کردن موجب کاهش حرارت بدن از طریق کف می شده است و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا می کرده است.

گرمخانه:

پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه می شویم که محل اصلی شستشوی تن و استحمام می باشد. فضای گرمخانه، مربع شکل و داراری چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف، مشتمل بر چندین گلجام، بر روی آن ها قرار گرفته است. در اطراف گرمخانه، سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام مورد استفاده قرار می گرفته است. در قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر است.

آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تامین می شده و از طریق شبکه آبرسانی، شامل تنبوشه ها و حوضچه های تصفیه، به خزینه می رسیده است و در دیگ های مسی کف خزینه به نام تیان، گرم و به طور منظم به قسمت های مختلف حمام هدایت می شده است.

در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه (نوره کش خانه) وجود دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است.

دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرار گرفته است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل و لای موجود در آب، در آن ته نشین می شده و سپس آب تصفیه شده به خزینه منتقل می گردید. از اتاق دیگر، افرادی که معلول و یا به بیماری های مسری مبتلا بودند، برای استحمام استفاده می کردند و از طریق دریچه تعبیه شده در آن که به خزینه راه دارد، آب گرم مورد نیاز خود را از خزینه بر می داشتند، این اتاق به اتاق خلوت یا خلوت گاه معروف بوده است.

کف گرمخانه از سنگ سخت اطراف مشهد و بسیار مستحکم بوده که آب در آن نفوذ نکند و عفونت بدان راه نیابد.

تون (گلخن یا آتشخانه):

در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تامین انرژی گرمایی حمام می باشد. شخصی که مسئول تامین سوخت و گرمایش بود، تون تاب نامیده می شده است. تون تاب پس از تهیه سوخت حمام (شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و …) آن ها را درون کوره تون می گذاشت که زیر تیان ها قرار دارد و آتش روشن می کرد. گرما و دود ناشی از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام گربه رو به بیرون منتقل می شد. این انشعابات به صورت کانال هایی باریک از تون شروع شده و در کف گرمخانه به صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه ختم می گردید. به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم می شد. بنابراین، سیستم گرمایش از کف که در معماری امروزی به کار می رود، قرن ها پیش توسط معماران خلاق ایرانی به کار می رفته است.

از خاکستر باقی مانده در کانل تون، به عنوان مواد شوینده و همچنین در ساخت ملات ساروچ استفاده می شده است.

چاله حوض:

چاله حوض (استخر آب) برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام مورد استفاده قرار می گرفته است. چال حوض این حمام در مقایسه با حمام های مشابه دوره صوفی از ابعاد بزرگ تری برخوردار است.تناسبات رعایت شده در ساخت این قسمت از حمام در عین سادگی، اوج شکوه اصیل معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش می گذارد.

این حمام تا سال ۱۳۶۷ دایر بوده است اما از حدود سال ۱۳۶۹ به تدریج به صورت متروکه درآمد و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد.

در راستای موزه شدن این حمام، ار فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه و چال حوض به عنوان غرفه های نمایش اشیا از جمله متعلقات حمام مانند ظروف سنگی، سفالینه ها،نبوشه های سفالی، گلجام و کاشی های ازاره و کف حمام، وسایل استحمام مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور و …، وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه دان، عطر دان و …، وسایل روشنایی مانند شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ توری و …، سماورها، قوری ها، قهوه جوش ها، دوستکامی ها، پوشاک و منسوجات از جمله اشیایی هستند که در موزه مردم شناسی مشهد به نمایش درآمده اند.

این بنا در اردیبهشت ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و در سال ۱۳۷۸ با دستور مقام منبع تولیت عظمای آستان قدس رضوی عملیات بازسازی آن آغاز گردید و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد.

در وسط هشتی، حوض کوچکی به چشم می‌خورد که به احتمال زیاد، مسیر برگشت از گرم‌خانه به رخت‌کن بوده و افراد پس از بیرون آمدن از گرم‌خانه، پای خود را آب می کشیدند و سپس وارد سربینه می‌شدند.

پس از هشتی وارد گرم‌خانه می‌شویم. فضای گرم‌خانه، مربع شکل و دارای چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدی‌شکل سقف، شامل نورگیرها بر روی این ستون‌ها قرار دارد. در اطراف گرم‌خانه، غرفه‌ها و در قسمت غربی آن، خزینه حمام قرار دارد که سطح همه آن‌ها کمی از کف گرم‌خانه بلندتر است. در کف خزینه، دیگ‌های مسی بزرگی برای گرم کردن آب دیده می‌شود. در دو طرف خزینه دو اتاق وجود دارد که یکی از آن‌ها مربوط به حوضچه‌های تصفیه آب بوده و طی عملیات بازسازی برداشته شده است.

بنای حمام مهدی قلی‌بیک که با گذشت چهار قرن از ساخت این گنجینه هنری، هنوز اصالت آن محفوظ مانده است، با گذشت زمان و نبود مراقبت و همچنین دخالت‌های غیراصولی، دچار آسیب‌های جدی شده بود که در سال1378 توسط معاونت فنی و عمرانی موقوفات آستان قدس رضوی، زیرنظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی و با اعتبار سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا(ع) بازسازی شد و درنهایت در اختیار سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی قرار گرفت و به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد.