مروری بر زندگی و فعالیت های استاد همایون خرم+عکس

 به گزارش خبرنگار موسیقی تابناک فرهنگی، آن زمان استادش «ابوالحسن صبا» که تا به همین امروز درخشان ترین نام در میان اهالی موسیقی ایرانی است، پیش از همه متوجه استعداد و نبوغ شاگردش شده و برای همین او را به رادیو معرفی کرده بودند. حین همان اجرا بود که استاد «حسین تهرانی» که در بوفه رادیو نشسته بود و اعلام برنامه را نشنیده بود، با عجله خود را به استودیوی بی سیم قصر رسانده بود که ببیند چه کسی ساز می زند؛ چون از قبل می دانست استاد صبا در آن روز اجرایی در رادیو نداشته اند. پسرک کوچک چهارده – پانزده ساله را دیده بود که مشغول نواختن ویلن است. صبر کرده بود برنامه اش تمام شود و از استودیو بیرون بیاید. بغلش کرده بود و پس از تشویق و بوسه، نامش را پرسیده بود. پاسخ شنیده بود: «همایون خرّم».


همایون خرّم در خانواده ای فرهنگ دوست و تحصیل کرده به دنیا آمد. هنوز یک سال نداشت که همراه خانواده از زادگاهشان در بوشهر به تهران آمدند. مواظبت، تشویق و رهنمودهای پدر درستکار و مادر دلسوز چنان در تربیت فرزندشان موثر افتاد که همزمان در درس و موسیقی پیشرفت شایانی کرد و به عالی-ترین درجات رسید. وارد دبستان شده بود که با نی لبکی که مادر برایش خریده بود، آهنگ هایی را که می شنید، می نواخت. محیط خانه طوری بود که همایون خرّم تصنیف ها و برنامه های موسیقی را هم از رادیو و هم از صفحات گرامافون می شنید و هر روز بیشتر به موسیقی ایرانی دلبستگی پیدا می کرد. مادر که متوجه اشتیاق او شده بود، ابتدا با تهیه یک ویلن اسباب بازی سعی کرد از علاقه کودک به موسیقی مطمئن شود و بعد که اطمینان حاصل کرد، به راهنمایی خانم «فرح ورزی» که دوست دختر بزرگترشان بود، او را نزد استاد صبا که در همان محله سکونت داشتند بردند و از آنجا بود که پرورش و شکوفایی «همایون خرّم» آغاز شد.
**********
هفتاد سال بعد، چهاردهم تیرماه سال 1391، سالن میلاد نمایشگاه بین المللی تهران پذیرای انبوه مردم مشتاقی بود که آمده بودند یک بار دیگر استاد «همایون خرّم» را ببینند و از نزدیک صدای سازش را بشنوند. حالا دیگر او به یکی از بزرگ ترین و تأثیرگذارترین خاطره سازان چند نسل از خانواده های ایرانی تبدیل شده بود که هر یک چند آهنگ از او را از حفظ زمزمه می کنند و می خوانند. آمده بودند یک بار دیگر «همایون خرّم» را ببینند که سال ها پیش برایشان «غوغای ستارگان» و «تو ای پری کجایی» را ساخته بود. استاد خرّم هم برایشان نواختند و آنها در حالی که هرگز فکر نمی کردند این آخرین باری است که می توانند آهنگساز و نوازنده بزرگ کشورشان را از نزدیک ببینند، برای دقایق متمادی استاد را مورد تشویق و دست زدن قرار دادند.


در همین برنامه و درست مانند همیشه، استاد خرّم از استادشان «ابوالحسن صبا» یاد کردند و این بار قطعه «در قفس» را به یاد ایشان نواختند. برای شاگردان و آنهایی که استاد خرّم را از نزدیک می شناختند، حتی آنهایی که تنها گفت وگوهای ایشان را با روزنامه ها و رسانه ها دنبال می-کردند، این اخلاق استاد کاملاً آشنا بود که همواره نهایت احترام و حق شناسی را نسبت به استاد صبا به جا می آوردند. از میان همه استادان هم دوره و همکارشان در رادیو، تنها مهدی خالدی، فرامرز پایور و همایون خرّم بودند که از ابتدا نزد استاد صبا به فراگیری ساز مشغول شده و تا انتها نیز نزد ایشان ادامه داده بودند. شاید به همین دلیل هم بود که استاد خرّم تا این حدّ خود را مدیون صبا و زحمت¬های او می-دانستند و در هر برنامه ای که به یاد ایشان برگزار می شد با کمال اشتیاق شرکت می¬کردند و ساز می نواختند.

شرح فعالیت ها و خدمات استاد همایون خرّم در منابع دیگر یا از زبان خود ایشان آمده است. با مروری به زندگی پربار ایشان می توان دریافت که همواره مشغول «آموختن»، «سازندگی» و «آموزش» بوده اند. از کودکی در مکتب استاد صبا به یادگیری پرداختند و خیلی زود در حالی که هنوز پانزده سال هم نداشتند، با اجرای برنامه تک نوازی در رادیو، نوید درخشش استعدادی درخشان در موسیقی را به جامعه ایرانی دادند. همزمان با ادامه تحصیل موفق به اخذ دانشنامه در رشته مهندسی برق شدند. در خدمت سربازی نیز با تشکیل ارکستری کار موسیقی را ادامه دادند و در رادیو ارتش برنامه هایی داشتند که از جمله به همکاری هایشان با شادروان استاد قوامی می توان اشاره کرد. پایان خدمت سربازی و شروع به کارشان در تأسیسات برق سد کرج، همزمان بود با میانه های دهه 1330 خورشیدی و ورود ایشان به طور رسمی به رادیو. ابتدا در ارکستر «علی محمد خادم میثاق» به عنوان تک نواز و نوازنده و سپس به عنوان آهنگساز به فعالیت پرداختند و از این زمان بود که کم کم مردم آهنگ ها و ساخته هایشان را با اجرای خوانندگان معروف رادیو بیشتر شنیدند و هر آنچه که می ساختند به سرعت در بین مردم فراگیر می شد. توفیق بی مانند استاد در مدت زمانی کوتاه باعث شد که بهترین ترانه سرایان برای آهنگ هایشان ترانه سرایی کنند و ساخته هایشان با صدای مطرح ترین خوانندگان رادیو ضبط و پخش شود. نوآوری و ذوق سرشار استاد خرّم باعث شده بود که گمنام ترین خواننده ها هم با اجرای آهنگی از ایشان به یکباره به شهرت می رسیدند. خلاقیت و سلیقه کم نظیر در کنار احاطه کاملی که به ردیف موسیقی ایرانی داشتند، باعث می شد زیباترین ملودی ها را بسازند و از همین رو در همه برنامه های موسیقی رادیو اعم از برنامه های گلها و تک نوازان از اصلی ترین و محبوب ترین ارکان آن برنامه ها به حساب می آمدند.


مطالعه آثار ساخته شده توسط استاد خرّم نشان می دهد که آثار ایشان در گستره وسیعی از نظر تعداد و تنوع، و به گونه ای است که حتی بدون حضور خواننده و ارکستراسیون، هنوز بسیار زیبا و تأثیرگذار است. شاید همین عامل سبب شده است که ملودی آهنگ¬های دلنشینی چون غوغای ستارگان، تو ای پری کجایی (سرگشته)، طاقتم ده، مینای شکسته، آوای خسته دلان، در میان گلها، اشک من هویدا شد، منم مجنون کویت، شهزاده رویاها، پیک سحری، در بستر غم، راز دل، از من بگذرید، وای از شب من، رسوای زمانه، ساقی ببین، راز نهفته و .... هیچ-گاه رنگ فراموشی نگیرد و هر بار برای شنونده احساس تازگی به ارمغان آورد. ارزش هنری تک تک آثار همایون خرّم به حدّی است که حتی اگر آهنگی را برای فیلمی ساخته باشند، بی درنگ آن آهنگ به مجموعه موسیقی اصیل ایرانی راه پیدا کرده و چه بسا در برنامه گلهای رنگارنگ اجرا شده باشد. آشناترین نمونه ی این آثار «شهزاده ی رویاها»ست که پس از پخش در فیلم «دالاهو» به سرعت در بین مردم فراگیر شد و تا همین امروز هنوز هم مورد بازخوانی و توجه است. نمونه ی دیگر آهنگ «مرا رها کن» که با نام «پریشان» نیز معروف است، نخستین بار در فیلم «دنیای پُرامید» اجرا شد و اندکی بعد به برنامه گلها راه پیدا کرد و در گلهای رنگارنگ شماره (575) با ارکستر بزرگ اجرا شد. این «نو بودن» و «فاخر بودن» ویژگی تمام آثار همایون خرّم است و بی گمان زمان نشان خواهد داد که تا صدا هست¬، همه ی این آثار نیز جاودان خواهد بود؛ آثاری که خلق تنها یکی از آنها کافی است تا فردی را به عنوان یک آهنگساز برجسته در فرهنگ یک مملکت برای همیشه تثبیت کند.


در میان ترانه سرایان رهی معیری، رحیم معینی کرمانشاهی، تورج نگهبان، بیژن ترقی، کریم فکور، بهادر یگانه، هدایت الله نیّرسنا و محمدعلی شیرازی سهم عمده ای در سرودن کلام روی آثار همایون خرّم داشته اند، هر چند برخی دیگر از شناخته-شده¬ترین آثارشان همراه با کلام بزرگانی چون سیمین بهبهانی، هوشنگ ابتهاج، نظام فاطمی، عبدالله الفت و ... است. تسلّط کم-نظیر استاد به ادبیات و شعر فارسی باعث شده بود که خود روی برخی از اشعاری که می پسندیدند آهنگسازی کنند. نمونه ی درخشان این جنبه از هنر همایون خرّم را می توان در آهنگ «آمد اما» روی شعری از ابوالحسن ورزی، «یوسف گم گشته» روی غزلی از حافظ یا «بهار غم انگیز» روی سروده ای از جناب ابتهاج شنید و دریافت کرد.
همچنین علاقه وافر ایشان به موسیقی باعث شد تا ابتدا تئوری موسیقی را نزد «ناصر حسینی» و سپس هارمونی و مبانی ارکستراسیون را در مدت کوتاهی نزد استاد «فریدون فرزانه» آموزش بگیرند و خود شخصاً بسیاری از ساخته هایشان را تنظیم و اجرای آنها را رهبری کنند. دلپذیرترین این تنظیم ها را می توان در برنامه های گلهای رنگارنگ و اجرای آثاری چون «به هر که دل بستم»، «ساقی ببین»، «در بستر غم»، «ای بی خبران» و «طاقتم ده» شنید که به خوبی گواه ذوق استاد در تنظیم آهنگ و ارکستراسیون به شمار می روند.


تسلط همایون خرّم به ردیف و آشنایی کامل با توانمندی های ساز ویلن در موسیقی ایرانی از ایشان یک «بداهه نواز» به معنای درست کلمه ساخته بود. در نواختن ساز، چنانچه استاد صبا توصیه کرده بودند، به «معرفت» کامل رسیده بودند و نوای سازشان حالت گفت وگویی نکته پردازانه و در عین حال عارفانه داشت. خلق فرازها و ملودی های دلنشین «در لحظه» باعث شده بود که شناخته شده ترین استادان و هنرمندان رادیو نه تنها در برنامه هایی نظیر تک نوازان با ایشان مشتاقانه همکاری کنند که گاهی ضبط های استودیویی چند ساعته با هم داشته باشند. از آن جمله به دونوازی های استاد خرّم با استادان «جواد معروفی»، «جلیل شهناز» و «فرهنگ شریف» می-توان اشاره کرد که ساعت ها با یکدیگر اجراهای هنرمندانه داشته اند و خوشبختانه بیشتر آنها به یادگار مانده است.


افزون بر آهنگسازی و سازنوازی های مختلف، مدت ها نیز سرپرست و آهنگساز برنامه ی موسیقی اِف – اِم رادیو بودند که با شرکت برترین نوازندگان و خوانندگان زمان تهیه و پخش می شد و تا زمانی که ادامه داشت به حدود هشتاد برنامه رسید. با یک نگاه ساده به آرشیو موسیقی رادیو می توان متوجه شد که استاد خرّم در حدود یکصد برنامه از مجموعه برنامه های گلها مانند گل های رنگارنگ، گل های تازه، یک شاخه گل، برگ سبز و موسیقی ایرانی به عنوان آهنگساز و نوازنده حضور داشته اند و در کنار آن در ده ها برنامه تکنوازان نیز از ابتدای شکل-گیری آن برنامه به اجرای ساز پرداخته اند. علاوه بر آن در برنامه هایی چون «شاعران قصه می گویند» نیز به عنوان سرپرست و آهنگساز حاضر بوده اند و در مجموع بیش از دویست آهنگ از ایشان با صدای خوانندگان مختلف به یادگار مانده است. بحث ویژگی های موسیقایی و بررسی ظرافت های هنری هر یک از این آثار مجال دیگری می طلبد که امیدواریم در آینده پیش آید.


از همه اینها که بگذریم، همایون خرّم مانند استاد خود مدرّسی بزرگ و پُرحوصله بود. تدریس را از چند دهه پیش شروع کرده بود و در همان زمان هم از استادان تراز اول هنرکده ی موسیقی (دانشکده ی موسیقی) به شمار می آمد. کار تألیف و نوشتن ردیف دوره ی عالی موسیقی خود با نام «نوای مهر» را در همان زمان ها به پایان برد که در دو بخش جداگانه چپ کوک و راست کوک منتشر شده است. خود ایشان هدفشان را از نوشتن این ردیف، آشنایی هنرجو با مبانی بداهه نوازی بیان کرده-اند. به تدریس هنرجویانشان عشق می ورزیدند و برنامه ی منظم کار با شاگردان و برگزاری کلاس های درس را تا آخرین روزها نیز ادامه دادند. خوشبختانه در همین سال های اخیر کار اجرا و انتشار ردیف های ویلن استاد صبا و نیز ردیف خودشان را به انجام رساندند که به حق کاری بزرگ و برای هنرجویان ضرورتی مغتنم و یادگاری بسیار ارزشمند به شمار می رود. آنچه شاگردان درباره کلاس استاد نقل می کنند، به غیر از همه آنچه مربوط به تدریس یک استاد عالی مرتبه مانند «همایون خرّم» می شود اینکه در عین حال که مواظب بودند شاگرد از حیطه موسیقی اصیل ایرانی و «درست نواختن» خارج نشود، اما هیچ-گاه تحکم یا حتی به صورت ضمنی اصراری نداشتند که شاگردان حتماً از سبک ایشان در نوازندگی پیروی کنند. بر عکس همیشه تشویق به ابداع و سازندگی می کردند و از تقلید بر حذر می-داشتند. اساس کار استاد هم همان کتاب های هنرستان، ردیف های موسیقی استاد صبا و ردیف موسیقی خودشان بود و اعتقاد داشتند تکنیک باید در خدمت موسیقی ایرانی باشد.


آنچه از استاد همایون خرّم در یک جمله می توان گفت اینکه ایشان معلمی دلسوز، نوازنده ای مبتنی بر اصول و خلاق و آهنگسازی تکرار نشدنی بودند. خوشبختانه در سال های اخیر کتاب خاطرات استاد به نام «غوغای ستارگان» منتشر شد که به کمک آن می توان با زندگی و فعالیت های هنری همایون خرّم تا حدّ زیادی آشنا شد. همچنین ردیف موسیقی ایرانی استاد در دو بخش چپ کوک و راست کوک با نام «نوای مهر»‌ از چند دهه پیش تاکنون در اختیار هنرجویان بوده است. از خدمات دیگر استاد می توان به ضبط دقیق و انتشار ردیف های موسیقی استاد صبا و نیز ردیف خودشان برای ویلن اشاره کرد که به ویژه برای علاقه مندانی که می خواهند به طور اصولی با شیوه درست نوازندگی این ساز آشنا شوند، بسیار راهگشاست.   

امروز سالروز درگذشت استاد همایون خرم است.هنرمندی که هنوز در ذهن و زبان مردم جاری است و نمرده است....یادش بخیر