مروری بر آثار موسیقی عاشورایی حوزه هنری
موسیقی در ایران از گذشته‌های دور، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است، و حماسه عاشورا، در آن روح تازه‌ای دمید که امروز می‌توان مدعی شد، موسیقی ایرانی به واسطه حماسه محرم توانسته است به حیات در طول قرن‌های حادثه‌خیز تاریخ ایران ادامه دهد.
حماسه‌ها همواره، فصلی تازه در رویکردهای بشر باز کرده است. حماسه عاشورا، از جمله حوادثی است که می‌توان گفت در همه شئون زندگی مردمان روزگار خود تاثیری شگرف داشت و این تاثیر شگرف، تا قرن‌ها بسط و گسترش یافت و امروز هم می‌توانیم پیام و تاثیر آن را در اطراف‌مان مشاهده کنیم. یکی از حوزه‌هایی که تاثیرات این حادثه، در آن پرثمر بود، موسیقی است. موسیقی در ایران از گذشته‌های دور، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است، و حماسه عاشورا، در آن روح تازه‌ای دمید که امروز می‌توان مدعی شد، موسیقی ایرانی به واسطه حماسه محرم توانسته است به حیات در طول قرن‌های حادثه‌خیز تاریخ ایران ادامه دهد. مداحی و مدح‌خوانی و پیوند موسیقی آوازی با موسیقی عاشورا، از موضوعات مهمی است که در عرصه این هنر می‌توان درباره آن سخن گفت.
اما طی سالیان گذشته بسیاری از نهادها و سازمان‌ها اقدام به تولید آثار موسیقایی کردند. مرکز موسیقی حوزه هنری هم یکی از این نهادها است که اقدام به تولید موسیقی عاشورا کرده است. البته اکثر قریب به اتفاق این تولیدات پیش از سال 91 خلق شده‌اند و پس از آن حوزه هنری با استقرار مدیریت جدید در مرکز موسیقی‌اش به خوابی زمستانی رفت و حتی تا مدت‌ها یک آلبوم هم منتشر نکرد. البته چندی است حوزه هنری-که قرار است در زمینه تولید آثار موسیقایی الگو سازی هم بکند- نیم نگاهی به این هنر هم داشته و هر از چندی و گاهی به گاهی یک آلبوم منتشر می‌کند. به هر صورت در ادامه نگاهی خواهیم داشت به برخی از آثار موسیقی عاشورایی حوزه هنری:
«ترنم اشک»؛ گردآوری: سید حسین حسینی
این مجموعه شامل سه سی دی است که در آن نمونه‌های زیادی از مدیحه سرایی و سخنرانی‌های علما و اهل نظر گنجانده شده است. در واقع دو سی دی اول گزیده مداحی‌های ذاکرانی چون سماواتی، انسانی، میرداماد، میردامادی، کریمی، سیب سرخی است. در سی دی سوم هم گفتارها و روضه‌هایی از علمایی چون آیت الله جوادی عاملی، آیت الله دستغیب فقید، حجت اسلام انصاریان و علامه حسن‌زاده عاملی گنجاده شده است. این مجموعه سال 91 عرضه شد.
«خروش بحر»؛ آهنگساز: فردین کریم‌خاوری، خواننده: علیرضا افتخاری
این آلبوم دی ماه سال 86 همزمان با ایام محرم و صفر توسط مرکز موسیقی حوزه هنری منتشر شد. در این اثر که از متفاوت‌ترین آثار علیرضا افتخاری به عنوان خواننده است، قطعاتی چون کاروان در دستگاه شور، آواز و نی، سرو خدا در دستگاه شور و دشتی، خروش بحر در دستگاه چهارگاه، فراق در دستگاه افشاری، وداع در دستگاه چهارگاه و بیداد، بال ملائک در دستگاه چهارگاه وبیداد، کیمیاگران در دستگاه شور و دشتی به مخاطبان موسیقی ارائه شد.
«وداع»؛ آهنگساز: محمد میرزمانی، خواننده حسام‌الدین سراج، دکلمه: اصغر فردی
در این آلبوم از شعرهای عمان سامانی استفاده شده که از مطرح ترین شاعران عاشورایی است. حسام‌الدین سراج که پیش از این آلبوم، اثر دیگری با نام «نینوا» را در سال 1359 منتشر کرده بود، در «وداع» با توجه به نوایی آراسته با شعر و تنظیمی حرفه‌ای، مرثیه‌ساز مظلومیت سالار شهیدان کربلاست. در این میان همراهی دکلمه‌‌های اصغر فردی با آواز و تصنیف‌‌های حسام‌الدین سراج و تنظیم سیدمحمد میرزمانی، مجموعه‌ای قابل توجه را شکل داده است. نکته قابل تامل دیگر در این آلبوم، سوز نهفته در عناصر شکل‌دهنده آن بوده که در لحن دکلمه، صدای موسیقی و تنظیم آلبوم با سازهایی چون نی و عود به وقوع پیوسته است. این آلبوم سال 82 عرضه شد.
«عطش و آتش»؛ آهنگساز: محمد میرزمانی، خواننده: صادق آهنگران
حاج‌صادق آهنگران را می‌توان مطرح‌ترین نوحه‌خوانی دانست که صدای شورآفرین و جان‌سوزش از سال‌های جبهه و جنگ تا حرمت‌سرای عاشورا در گوش جان‌های عاشق باقی است و آلبوم «عطش و آتش» تنها نمونه‌ای برای معرفی آثار برتر این نوحه‌خوان بسیجی به شمار می‌رود. «عطش و آتش» با موسیقی سیدمحمد میرزمانی و با استفاده از سازهای کوبه‌ای، فضای خاص و متفاوتی را در میان آثار عاشورایی پدید آورد و در 6 قطعه و به تهیه‌کنندگی حوزه هنری مسیری ارزنده در فضای ارادتمندی به واقعه کربلا را در آرشیو توجه مردم به ثبت رساند. این آلبوم سال 81 عرضه شد.
«ذوالجناح»؛ آهنگساز: عماد توحیدی، تنظیم: بابک شهرکی
این اثر در سال 1385 منتشر شد و مورد توجه قرار گرفت. در این اثر محوریت سازهای کوبه‌ای ادبیات خاصی به این آلبوم مذهبی داده‌اند. در واقع عماد توحیدی در این اثر از بیان صریح مفاهیم مرتبط به فرهنگ عاشورا خودداری کرده و با استفاده‌ی ملودیک کردن از سازهای کوبه‌ای که بیشتر استفاده‌های ریتمیک از آن‌ها می‌شود، و با الهام گرفتن از موسیقی نواحی مختلف ایران فضایی خاص و حماسی ایجاد کرده است.
«ماه نی»؛ آهنگساز: صدری، خواننده: امیرحسین مدرس
آلبوم موسیقی «ماه نی» در واقع مجموعه 12 نوحه قدیمی بود که آستانه‌ی محرم سال 1385 روانه‌ی بازار شد. در این آلبوم امیرحسین مدرس، گلچینی از نوحه‌هایی که برخی 80 سال قدمت دارند را با بازسازی و تنظیم مجدد صدری، بازخوانی کرده است. حمیدرضا صدری آهنگساز و تنظیم کننده‌ی موفقی در حیطه موسیقی پاپ بوده و بسیاری از تجربه‌ها موفق سریال‌های تلویزیونی از کارهای اوست. ویژگی ملودی‌های نوحه اصالت و اقتدار‌شان است. نکته‌ای که در آلبوم «ماه نی» رعایت شده است ملودی‌هایی است که در چارچوب خاص خود سینه به سینه چرخیده و حفظ شده است.
«غزال حرم»؛ خواننده: عین‌الله رضایی
«غزال حرم» از آن اثار ویژه‌ای است که با دیدگاه هنری خاصی مدون و خلق شده است. این آلبوم بر اساس آواهای عارف قزوینی و حسین حاجی بابا (مشکین) و امیر مسعود رضایی ساخته شده است. در واقع این آلبوم پیرو سنت «زمینه خوانی» است. «زمینه خوانی» از سنت‌های کهن ایرانی عزاداری ایام محرم است که در میان عموم مردم کمتر شناخته شده است. در زمینه خوانی در هر فرازی دم و ضرب آهنگ تغییر می‌کند بدون این‌که مستمع فضای اصلی را از دست بدهد واین امر به وسیله میاندار با لحن نوحه خوان هماهنگ می‌شود و هر نوحه ملودی خاص خود را دارد که خواننده مجبور است چارچوب اصلی را رعایت کند. یعنی در حقیقت شاعران این عرصه به تمام معنی آهنگسازی را هم به عهده دارند و این‌جاست که خواننده لزوم دانستن ردیف‌های موسیقی دستگاهی ایران را احساس می‌کند. در واقع این شیوه مدیحه سرایی نیاز به آموزه های جدی در زمینه موسیقی ایرانی دارد و این خود نکته‌ای است که کیفیت خاصی به این اثر داده و در واقع به نوع رجعت به یکی از سنت‌های اصیل عاشورایی است. «غزال حرم» آذرماه سال 90 توسط مرکز موسیقی حوزه هنری روانه بازار موسیقی شد.
«هفتاد و دو»؛ آهنگساز: رسول رسولی، خواننده: مرتضی حیدری و مهدی المومن
این اثر هم سال گذشته و همزمان با ایام سوگواری ماه محرم منتشر شد. مرتضی حیدری آل‌کثیر شاعر اهل بیت برای اولین بار در این اثر اشعاری از خودش را خواند. این تجربه به صورت دو زبانه فارسی و عربی منتشر شده است. البته مرتضی حیدری آل‌کثیر اهل خوزستان است و خود اشعار را به زبان عربی سروده است. مهدی المومن هم خواننده عربستانی است. آل کثیر در این اثر برای اولین بار به خوانندگی پرداخت.. بهره‌گیری از لحن عربی بیشتر برای تاثیرگذاری شعر بر مخاطب بوده و برای رعایت صحیح لحن عربی، «مرتضی حیدری‌آل‌کثیر» و «مهدی المومن» دو خواننده عرب زبان، اشعار را در این اثر خواندند. این آلبوم سال 89 عرضه شد.
«فریاد سوخته»؛ آهنگساز: شهرام مظلومی، خواننده: مسعود کهریزی
این اثر ارکسترال در دی ماه سال 1388 و به بهانه ایام سوگواری ماه محرم روانه بازار شده است. «فریاد سوخته» ترکیبی از نغمه های عاشورایی 50 سال اخیر است که به نوعی با نواهایی جدید آمیخته شده. اشعار این متعلق به عمان سامانی، اسماعیل امینی، یغمایی جندقی، علی انسانی و زنده یاد اکبر ناظم است. شهرام مظلومی درباره این آلبوم چنین توضیح داده است: «ناگفته پیداست که صرف قدیمی بودن این الحان در گزینش آن‌ها مدنظر نبوده و در این میان تنها اصالت آن‌ها مورد توجه بوده است؛ اگرچه به جای این نوحه‌ها و شعرها می‌شد کلام‌ها و آهنگ‌هایی را برگزید که جلوه‌ها و زرق و برق‌های امروزین داشته باشند، اما بنا بود که این اثر دل‌ها را به سمت فضاهای اصیل و حال و هوای همان دسته‌های سینه زنی‌ای ببرد که جان‌های شعله ورش با چنان نغمه‌هایی، مویه‌ها کرده و صفاها داشته‌اند.»
«عاشورا شعری»؛ گردآوری: اصغر فردی
این اثر مجموعه‌ای از مداحی و شعر خوانی است که توسط سلیم و رحیم موذن زاده و سید محمدحسین شهریار انجام شده است. از ویژگی های مهم این مجموعه مداحی‌ها و شعرخوانی‌ها به دو زبان فارسی و آذری است. «عاشورا شعری» با تدوین و اجرای اصغر فردی به همراه موسیقی‌های متن انتخاب شده از آثار بزرگان موسیقی ایرانی متناسب با حال و هوای مفاهیم متون منتخب ضبط شده، اثری درخور توجه در موسیقی مذهبی ایران است. شعرهایی از میرزاعبدالرحیم هندی، واقف سرابی، ثریا، حالی اردبیلی و شهریار بر غنای این مجموعه موسیقایی دینی ـ مذهبی افزوده است.
«مرثیه آفتاب»؛ آهنگساز: سید آرش شهریاری، خواننده: آرش شهریاری
آرش شهریاری از نوازندگان چیره دست موسیقی مقامی کردستان است و مرثیه آقتاب هم تنبورنوازی و خوانندگی او در سوگ امام حسین(ع) است. این اثر در واقع موسیقی مقامی کردستان است که به مساله عاشورا و شهادت امام سوم شیعیان می‌پردازد.
«قصۀ کربلا»؛ آهنگساز: داود ورزیده و امید سیاره، خواننده: قاسم مطهری
این اثر ارکسترال در غالب موسیقی سنتی ایرانی آهنگسازی و اجرا شده که در ایام محرم سال 82 منتشر شد.
«ذبح نور»؛ آهنگساز: همایون نصیری، خواننده: عبدالرضا موسوی
آلبوم «ذبح نور» دربرگیرنده قطعاتی با تنظیم و اجرای همایون نصیری و سوگواره‌هایی است که توسط موسوی گردآوری و سروده شده است. در این آلبوم، علاوه بر پرداخت حزن‌انگیز به واقعه کربلا، رویکردی حماسی نیز به این واقعه شده و در سازبندی آن، به جز تصنیف «عید و اربعین» که فضایی متفاوت دارد، از سنج، دمام، طبل، جمبه، درام و پرکاشن افکتیو استفاده شده است. کتاب «ذبح نور» نیز دربرگیرنده شعرهای عاشورایی «روز واقعه» از محتشم کاشانی، «فلک» از غالب دهلوی، قطعه‌ای به نام «علمدار» از شاعری ناشناس و 10 سروده از عبدالرضا موسوی طبری است.
«آواز سبز»؛ گردآوری: احمدرضا نوری
آلبوم «آواز سبز» یکی دیگر از آثار عاشورایی حوزه هنری است که با حضور استادان و بزرگان شبیه‌خوانی ایران روانه بازار موسیقی شد. در این آلبوم موسیقایی که از سوی احمدرضا نوری پژوهش و گردآوری شده است، قطعات «کعبه جانان» از مجلس امام حسین (مقدمه و نوحه) ، «نازنین مهتاب» از مجلس حضرت عباس (سرکشی خیمه‌ها)، «چشم تر» از مجلس علی اکبر (پشت خیمه لیلا)، «بزم آشوب» از مجلس حضرت عباس (بزم ابن سعد وشمر) ، «ساقی نامه» از مجلس حر (زره پوشی حر)، «نغمه عشاق» از مجلس حضرت عباس (پشت خیمه) ، «ای مونس جانی» از مجلس حضرت مسلم (سوگ مرگ هانی) و ضربی به عنوان مقدمه مجالس شبیه‌خوانی به علاقه‌مندان موسیقی ارائه شده است. رضا حیدری، محمد رضایی، اسماعیل محمدی، حسن نرگس‌خوانی، ابوالفضل صابری و عباس صالحی از هنرمندان شناخته شده مجالس شبیه‌خوانی در ایران هستند که در این آلبوم موسیقایی حضور دارند.
«پیشخوانی در تعزیه»؛ گردآوری: اردشیر صالح پور
آلبوم پیشخوانی در تعزیه مجموعه‌ای از 33 نوع از پیشخوانی‌های فراموش شده ایران در قالب پنج آلبوم مجزا از سوی مرکز موسیقی حوزه هنری است. در این اثر برگرفته از مطالب بزرگانی چون روح‌الله خالقی، صبا، بیضایی، شهیدی، سپانلو، اخوت، بدیع‌زاده و بوذری است که آشنایی کامل به فرهنگ تعزیه داشته‌اند و بخشی کوتاهی از مطالب نوشتاری ای بزرگان در کتابچه آلبوم آمده است. برخی از این پیشخوانی‌ها نمونه‌هایی تطبیقی مشهوری داشته که در سالیان اخیر از سوی خوانندگان موسیقی ایرانی در قالبی دیگر ارائه شده که به این شباهت‌ها و نمونه سازی‌ها استناد شده است و در نهایت غنای ارزشمند تعزیه را به‌عنوان میراث فرهنگی و تجلیگاه ذوق و قریحه و اعتقادات ایرانیان در این زمینه ابراز می‌دارد. خوانندگان این مجموعه آلبوم رضا حیدری، مرتضی صفاریان، محمود معینی، احمد عزیزی، مجتبی حیدری، قاسم تسبیحی و مهدی طائفی هستند و عباس حیدری (شیپور) و حمید گرگانی (طبل ریز) را در این اثر نواخته‌اند.
«سر به نی»؛ آهنگساز: شهرام صالحی، خواننده: حسین علیشاپور
آلبوم موسیقی «سر به نی» در ژانر موسیقی مذهبی به آهنگسازی شهرام صالحی و خوانندگی حسین علیشاپور نیز از سوی مرکز موسیقی حوزه هنری منتشر شده است.
«شعار شیعه»؛ آهنگساز: امید فتح اللهی، خواننده: حامد رضوانفر و رضا رفیعی
آلبوم «شعار شیعه» در سال ۸۲ توسط حوزه هنری منتشر شد. «حامد رضوانفر» و «رضا رفیعی» به عنوان مداحان این آلبوم ۱۵ قطعه ای حضور داشتند و موسیقی قطعات نیز تلفیقی از سازهای الکترونیک و سازهای ایرانی بود. «امید فتح اللهی» وظیفه آهنگسازی و تنظیم را بر عهده داشت و «مسلم علی پور»، «مرتضی عابدی» و «رضا دربندی» نوازندگان آلبوم بودند.