دستی دستی صنایع دستی‌مان را از بین نبریم

صنایع دستی مصداق تمام عیار کالای ایرانی است که به عنوان یکی از شاخص های اصلی صنایع فرهنگی و خلاق ایران جایگاهی اصیل و کهن دارد و همواره به عنوان یک هنر- صنعت مورد توجه بوده است.
امتیازات صنایع دستی پرشمارند ولی هویت زایی، اشتغالزایی، ارز آوری و تمرکز زدایی، نیاز اندک به اعتبار و ارزش افزوده بالا را می توان از مهم ترین شاخص های این هنر - صنعت ارزشمند قلمداد کرد.
به مناسبت 20 خرداد، «روز صنایع دستی» از دو منظر به بررسی هست‌ها و بایدهای آن می پردازیم:

** روی اول: صدر صادرات غیرنفتی، جایی بالاتر از صدور فرش

صنایع دستی در عمر طولانی خود فراز و نشیب بسیار داشته اما صرفنظر از این تاریخچۀ همپای دیرینگی فرهنگ ایران، اگر به همین اواخر یعنی سال 1391 سر بچرخانیم، در حوزه تولید، 40 درصد از کارگاه های کشور تعطیل شده بودند؛ در حوزه فروش و بازرگانی، نمایشگاه های تشریفاتی و ویترینی هم سالی یک بار با هزینه و حمایت نفتی برگزار می شد و در مجموع دچار رخوت شده بود؛ آموزش و ترویج هم به سبب تکرار طرح های گذشته، روزآمد نبودن، فقر خلاقیت و اعتبار ندادن به طراحی و نوآوری، جان بیمار و فرسوده ای داشت و در تب و تعب به سر می برد.
با برخی تحولات در دوره دولت تدبیر و امید و انتصاب «بهمن نامور مطلق» به عنوان معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که از پشتوانه درخشان علمی و دانشگاهی برخوردار بود، تلاش شد تا برنامه محوری و قاعده مندی جایگزین روزمره گی و بی برنامگی در این حوزه شده و پیکره فرتوت و نحیف نیروی انسانی این معاونت با دقت در به کارگیری مدیران متخصص، کارآمد و وفادار و با طراحی برنامه های میان مدت و بلند مدت، جان تازه ای بگیرد.
تا جایی که وی بارها از این روند با تعابیری چون «گذر از حیات نباتی»، «دگردیسی» و «انقلاب صنعت بومی - ملی» یاد کرد.
این دوره نه به گواه خودگویی و خودپسندی مرسوم برخی مسئولان، بلکه به استناد بهبود شاخص های داخلی و بین المللی تغییر محسوسی داشت.

*اهم کارهای مثبت در عرصه داخلی :
- اولین قانون تاریخ صنایع دستی : ارائه لایحه و مصوب کردن اولین قانون صنایع دستی تاریخ ایران در مجلس شورای اسلامی با عنوان «قانون حمایت از استادکاران و فعالان صنایع دستی» که بسان معجزه ای برای خیل فعالان منتظر چندصد هزار نفری این عرصه برای برخورداری از بیمه و دیگر امتیازات امیدبخش بود.
- پاویون های ایرانی : پذیرش این اصل که برای استقبال از بزرگترین رویدادهای سیاسی کشور مثل مراسم تحلیف، مناظرات انتخاباتی ریاست جمهوری، صنایع دستی ایرانی هدیه داده شود یا جزء اجزای صحنه باشد و یا طراحی و آذین پاویون جمهوری فرودگاه بین المللی امام و مهرآباد با آثار فاخر صنایع دستی کشورمان در امداد از این هنرصنعت برای هویت سازی امر موفقی بود، هرچند می تواند پررنگ تر باشد.
- عودلاجان : احیا و بازگرداندن بازارچه های قدیم صنایع دستی مثل «عودلاجان» تهران و راه اندازی بازارچه های دائمی و موقت جدید در سراسر کشور.
- کار برای همه : مصوب شدن دو طرح «اشتغال روستایی» با 12 هزار میلیارد تومان و اجرای طرح «اشتغال فراگیر» که بر اساس آن، روند توسعه صنایع دستی شتاب قابل توجهی گرفته و حدود 150 هزار شغل در مناطق روستایی ایجاد می شود.
- صندوق حمایتی : نمایندگان مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی روز سه‌شنبه ۲۶ دی 96، مصوب کردند به‌منظور حمایت، توسعه و ترویج صنایع‌دستی و تشویق و تکریم هنرمندان، پیشکسوتان و فعالان بخش صنایع‌دستی و فرش دستباف عنوان «صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» به «صندوق توسعه صنایع‌دستی و فرش و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» اصلاح شود.
- راه اندازی فروشگاههای اینترنتی و الگوسازی با خانه ایرانی : طرح «خانه ایرانی»، ساخت و ارائه نمونه های مدرن از یک خانه ایرانی که در طراحی و چیدمان منزل با استفاده از صنایع دستی و هنرهای سنتی اختصاص دارد، به‌دنبال ارائه الگویی مناسب برای سبک زندگی ایرانی است، طرح خوبی بود و راه اندازی بیش از 200 فروشگاه اینترنتی قطعا جانی دوباره به رونق این صنعت داده است.

* اهم کارهای مثبت در عرصه بین الملل :
- آقایی صنایع دستی دنیا با جهانی شدن : با ثبت اسامی مریوان به عنوان شهر جهانی کلاش (گیوه) و سیرجان به عنوان شهر جهانی گلیم، مشهد به‌ عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها، لالجین به‌ عنوان شهر جهانی سفال، اصفهان به‌ عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی و تبریز به ‌عنوان شهر جهانی فرش دستباف به علاوه روستای کلپورگان از سیستان و بلوچستان به‌عنوان دهکده جهانی سفال، در مجموع ایران با 6 شهر و یک دهکده جهانی در رتبه اول دنیا از این نظر ایستاد.
- بالاترین رشد صادرات غیرنفتی : اینکه صنایع دستی در سه سال اخیر، حتی بدون احتساب زیور آلات سنتی و صادرات چمدانی، بالاترین رشد صادرات و فروش را در همه حوزه های غیرنفتی تولیدی کشور حتی در مقایسه با فرش داشته و جایگاه بالاترین رشد صادرات محصولات فرهنگی نیز کسب کرده است.
- احیای دوباره جایگاه صنایع دستی ایران در دنیا : میزبانی بزرگترین رویداد تاریخ صنایع دستی جهان در اصفهان با حضور 200 عضو شورای جهانی صنایع دستی و کسب چند کرسی در مجامع بین المللی.

** کلان‌ترین هدف داخلی و بین المللی ؛ تجاری سازی صنایع دستی
- تجاری سازی صنایع دستی و تغییر نگاه صرفا نوستالژیک : موفقیت نسبی تغییر انگاره صنایع دستی از یک حوزه صرفا نوستالژیک به یک حوزه تجاری به روز، مهمترین دستاورد دولت تدبیر و امید در این حوزه است که توان مدیریت و رقابت جهانی را در این عرصه به ما داده است.
این چیزی است که می توان با جدی گرفتنش آینده صنایع دستی را تضمین کرد؛
به این مفهوم: زمانی که نگاه ما به صنایع دستی از تعریف سنتی اشیایی کهنه و دکوری که با فعالیت کهنسالان در جاهای نمور ساخته می شود، به تعریف جدید اشیایی کاربردی و پاسخگوی نیازهای امروز مردم داخل و خارج با فعالیت جوانان تغییر جهت دهد، این حوزه از فراموشی و خاموشی به حوزه ای پویا، خلاق و تجاری تبدیل می شود.
مخاطب پست مدرن به دنبال تنوع در سبک زندگی می گشت و از همگرایی مطلق مدرنی که لباس ها و آثار و همه چیز را یک شکل کرده، خسته بود و در این اوضاع و احوال، در صنایع دستی این نیاز را به موقع درک و با چند اقدام مهم در این زمینه موج جدیدی ایجاد شد؛ کاری که در فرش نکردیم و از تجارت دنیا جا ماندیم.

**روی دوم : هیاهو برای هیچ و دیوار بلند چین سدّ راه صنایع دستی ایران
- نبود پایانه های صنایع دستی و بازنگری در تعرفه گمرکی : به زعم کارشناسان ما زیرساختهای مدیریت جهانی صنایع دستی را در حوزه نمایشگاه، تولید و صادرات داریم و باید روی راه اندازی پایانه های صنایع دستی و بازنگری تعرفه های گمرکی این حوزه کار کنیم.
- تغییر هدف نمایشگاه ها : نگاه ما به آینده نمایشگاه ها باید به این گونه باشد که نمایشگاه برای نشان دادن تازه های این حوزه تشکیل شود و بیشتر جنبه سفارش داشته باشد نه فروش!
- هیاهو برای هیچ : تا دو سال قبل، فروشندگان و هنرمندان از سراسر کشور در مدت برپایی نمایشگاه مجبور بودند با هزینه های زیادی در هتل های تهران اقامت کنند و با فروش کم و یا زیان مالی به مناطق خود بازگردند؛ و این موضوع نه تنها حسنی نداشت، بلکه عادت به هتل نشینی و آرزوی زندگی تجملی ضعفی بود که برخی از هتل نشینی در تهران با خود به یادگار می بردند و سیستم متداول زندگی و کسب و کارشان را هم به هم می زد.
از سوی دیگر، دادن یارانه بی ضابطه از پول نفت به فعالان و تحویل غرفه رایگان به آنها، توان رقابت با کشورهای شناخته شده صنایع دستی را از ما گرفته بود و نتیجه بی تدبیری در پرداخت یارانه این بود که کیفیت تولیدات، روز به روز نازل تر و کمیت نیز دچار افول می شد که این امر با تحول در اخذ مبالغ اجاره مقبول غرفه در سالهای اخیر به رقابت، تلاش بیشتر و فروش مضاعف منجر شد که این روند در حال بهبود است اما هنوز کافی نیست.
- انبارهای پُر، جیب خالی و انقطاع نسلی : اساسا مهمترین مشکل صنایع دستی ما فروش است. انبارها پر و تولیدکننده ها از روی بیکاری به سراغ مشاغل دیگر رفته اند؛ خیلی ساده است وقتی فروش نباشد، حرفه ها ور می افتد و به این ترتیب دچار انقطاع نسلی در تولید رشته های زیادی نظیر زیلوبافی هستیم که برای آینده صنایع دستی کشور خطرناک خواهد بود.
- تمرکز سازمان بر بخش گردشگری : وقتی سازمان میراث فرهنگی با تمرکز فراوان بر روی گردشگری و اولویت قرار دادن این بخش در عمل گاهی از بخش صنایع دستی غافل می شود، این فرصت طلایی از دست می رود.
- ضعف بازاریابی و تبلیغات : صنایع دستی در داخل و خارج کشور از اطلاع‌رسانی صحیح، تبلیغات و بازاریابی روزآمد بی بهره است.
- عدم به روز رسانی دانش هنرمندان : صنایع دستی از نبود بانک اطلاعاتی، ناکافی بودن آموزش و به روز رسانی نشدن دانش فعالانش رنج می برد.
- پرهیز از فله فروشی و ضرورت سیاست بسته بندی : مولفه های مهم کیفیت پایین، ارزان و فله فروشی صنایع دستی و نبود هیچ برنامه قابل قبولی برای بسته بندی فاخر و درخور باعث شده تا توفیق چندانی در روند تجاری سازی صنایع دستی نداشته باشیم.

**درون خانه ایرانی در ظروف چینی، برنج هندی می خوریم
صنایع دستی نماد کالای تمام عیار ایرانی است؛ صنعتی بومی و سبز که با سرمایه گذاری پایین، اشتغال سازی بالایی دارد.
ایران، چین و هند سه قدرت برتر تولید صنایع‌دستی در دنیا هستند که در این میان، ایران دارای سابقه طولانی در تولید صنایع‌دستی است اما با توجه به جمعیت بسیار بالای چین و هند، رقابت با این دو کشور از نظر تعداد نیروی انسانی بسیار سخت به‌نظر می‌رسد.
آنچه بیش از سایر مخاطرات یادشده در پی قلع و قمع صنعت سبز ماست، آوازه کیفیت کالاهای چینی ست که امان از مردم ما بریده و در این صنعت هم بی هیچ مقاومتی از مبادی رسمی و غیررسمی وارد کشور شده و اینکه بازارها و فروشگاههای صنایع دستی از بندرانزلی تا تهران و اصفهان که خود، شهر جهانی صنایع دستی ست مملو از کالای چینی بی کیفیت است.
اما سخن نو اینجاست که چین با تکنیک های مختلف، قیمت تمام شده صنایع دستی را پایین نگه داشته از جمله اینکه قسمت های زیادی از تولید یک محصول را با ماشین انجام می دهد و در پایان، کمی کار دست روی آن صورت می گیرد تا بگوید کار دست است.
بنابراین شاید بهتر باشد برای نجات این صنعت که مملو از کالای ایرانی ست، کارهای فاخر صنایع دستی را که به طور کامل کار دست است، برای مشتریان ویژه تولید کنیم و برای حجم زیادی از بازار که مشتری بیشتری دارد، محصولی متناسب با قیمت معقول و پایین با تیراژ بالا تولید کنیم.
شاید زمانش رسیده که با پرهیز از فله فروشی، نیازسنجی و روزآمد بودن و بسته بندی شکیل، گام های اساسی در تجاری سازی صنعتی برداریم که هنرمندان حدود 300 رشته تولید کالای بومی و تمام ایرانی آن بیکار نشده و اقتصادمان را با این ظرفیت بزرگ پول و کار و اعتبارساز به اوج برسانیم.
چه بسا اگر زودتر می جنبیدیم اکنون سوغات شهرهای ایران، چینی نبود. حتی جلدهای شناسنامه هایمان چینی نبود.
و در حال ذکر «یارب» چشممان به جای تسبیح و انگشتر فیروزه نیشابور که به قول شفیعی کدکنی «آب است و آب و آبی بی ابر» و انسان را به باژگون لایتناهی آسمان ها سوق می دهد، به مُهره و نگین آبی کدر پلاستیکی که آدم را یاد اسباب بازی های بازیافتی مواد دوم می اندازد، نمی افتاد.
هنوز فرصت هست ...
گزارش: علی اسدی/ ایرنا