در شهر تاریخی تون تعداد 35 اثر در فهرست آثار ملی کشور ثبت و علاوه بر این تعداد 20 اثر تاریخی دیگر نیز شناسایی شده است.
شهر تاریخی تون دربردارندهٔ چندین اثر تاریخی است که از آن جمله میتوان به مسجد جامع تون، مدرسه علمیه علیا، مجموعه تاریخی کوشک، حمام سردشت و محله سردشت، حمام خیروز، حمام جهانیار، حوضانبار و مسجد سیدی و امامزاده محمد و ابراهیم اشاره کرد.
یکی از جاذبه های مهم گردشگری تاریخی و فرهنگی در شرق ایران، شهر تاریخی تون، نزدیک به شهرستان فردوس استان خراسان جنوبی است.
به گزارش سرویس میراث فرهنگی وگردشگری تابناک فرهنگی، شهر تاریخی تون یکی از محوطههای تاریخی ایران با آثاری از دورانهای تاریخی پس از اسلام و همچنین دوران ساسانی است که در جنوب غربی شهرستان فردوس امروزی در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. این شهر از جمله شهرهای اوایل دوره اسلامی در سرزمین خراسان بوده که به عنوان یکی از بزرگترین شهرهای حکومتی نقش مهمی در اقتصاد منطقه داشتهاست.
شهر فردوس تا سال 1308 خورشیدی، تون نام داشته و در متون قدیمی اغلب به نام بلده طیبه تون و در مکاتبات دوره صفویه، به نام دارالمؤمنین تون نامیده شده است. زمینلرزه سال ۱۳۴۷ این شهر تاریخی را به شدت ویران کرد و جز چند بناهای قدیمی، سایر ساختمانهای آن تخریب شدند. پس از آن زمینلرزه ویرانگر این شهر از محل قدیمی خود به منطقه جدیدی در مجاورت مکان قبلی منتقل شد. اهالی فردوس شهر تاریخی تون را با نام «شهر کهنه» میشناسند.
شهر تون، در تاریخ ۸ خرداد ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۳۴۱ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.
در معجمالبلدان در مورد وجه تسمیه این شهر گفته شده که تون به معنی «سفیدی روی ناخن» است، اما در برهان قاطع نوشته شده که تون، «گلخن حمام» است که این معنی با توجه به حمامهای متعدد موجود در این شهر درستتر بهنظر میرسد. در مجمعاللغات این واژه به عنوان «حمام» و در فرهنگ نظام با معنی «خزانه و گنجینه» یاد شده است. به دلیل مجاورت این شهر با طبس که به مفهوم سرزمین گرم و تفتیده است و در کتابهای تاریخ کهن به عنوان «چشمه آبگرم» از آن یاد کردهاند، احتمالاً از تون به مفهوم «حمام گرم» استفاده شده است.
وجود محوطهها و تپههای باستانی، رونق این ناحیه را تا پیش از اسلام بهخصوص در عصر تاریخی به اثبات رساندهاست و قدیمیترین آثار یافتشده در بررسیهای باستانشناسی شهرستان فردوس توسط باستانشناسان میراث فرهنگی خراسان، مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد مسیح (ع) است. همچنین آثاری از هزاره اول پیش از میلاد، دوران ساسانیان و دورههای مختلف اسلامی در این مکان پیدا شده که تداوم حیات طولانی در این شهر را نشان میدهد.
شهر تاریخی تون دربردارندهٔ چندین اثر تاریخی است که از آن جمله میتوان به مسجد جامع تون، مدرسه علمیه علیا، مجموعه تاریخی کوشک، حمام سردشت و محله سردشت، حمام خیروز، حمام جهانیار، حوضانبار و مسجد سیدی و امامزاده محمد و ابراهیم اشاره کرد.
در شهر تاریخی تون تعداد 35 اثر در فهرست آثار ملی کشور ثبت و علاوه بر این تعداد 20 اثر تاریخی دیگر نیز شناسایی شده است.
موقعیت جغرافیایی
شهرستان فردوس با مساحت 4103 کیلومتر مربع در فاصله 345 کیلومتری جنوب مشهد و 195 کیلومتری شمال غربی بیرجند و در مسیر محور اصلی ارتباطی استانهای یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به استانهای شمالی، بهویژه استان خراسان رضوی و شهر مقدس مشهد قرار دارد. در ۵ کیلومتری شمال شرقی شهر فردوس و در مسیر جاده فردوس-مشهد، شهر اسلامیه واقع شده است.
مکانهای ییلاقی و تفریحی فردوس عمدتاً در شمال و شمال شرق آن و در مجاورت کوهستانهای فردوس قرار گرفتهاند.
شهرستان فردوس با دو کویر مرکزی و نمک مجاور است و آب و هوایی صحرایی خشک و کم باران دارد. شغل اغلب ساکنان فردوس کشاورزی، دامپروری و قالیبافی است. اکنون شهرستان فردوس، یکی از تولیدکنندگان اصلی انار در ایران است و به خاطر انار و زعفران مرغوبش مشهور است. میزان تولید سالانه انار در این شهرستان، حدود 40 هزار تن است که حدود 40 درصد از تولیدات باغی استان خراسان جنوبی را تشکیل میدهد.
این شهرستان در محل تلاقی هفت استان جنوبی با استانهای شمالی بهویژه خراسان رضوی قرار گرفته و به همین دلیل از موقعیت اقتصادی و اجتماعی ویژهای برخوردار است. مناطق نمونه گردشگری باغستان، آبگرم معدنی فردوس، شهر تاریخی تون، روستای بیدسکان، مسجد جامع فردوس ومدرسه علمیه علیا از مهمترین جاذبه های گردشگری این منطقه محسوب میشوند و هر سال این شهر پذیرای گردشگران پرشمار داخلی و خارجی است.
مسجد کوشک
مسجد کوشک در ابتدای دروازه قاین شهر تاریخی تون به عنوان قدیمیترین مسجد خراسان جنوبی یکی از آثار تاریخی شهر تون است که معماری آن شباهت زیادی به معماری دوران ساسانی و حتی دوران قبل از اسلام دارد.
تحقیقات باستانشناسی نشان داده که مسجد کوشک قدیمیترین بنای خشتی خراسان است. تاریخ ساخت بخش قدیمی به دوره ساسانیان بازمیگردد.
مسجد کوشک فردوس از دو بخش تشکیل شده است. یک بخش متعلق به صدر اسلام و بخش دیگر مربوط به دوران تیموری است. در بخش کهن مسجد خطوط عربی به سبک مسجد النبی و قرن اول هجری قمری دیده میشود و در دوره های بعد بقایای مسجد کهن با مسجد جدید هماهنگ شده است.
مسجد کوشک دو شبستان تابستانی و زمستانی دارد که شبستان زمستانی آن دارای طاقهای گهوارهای و ستونهای قطور خشتی است. شبستان زمستان مسجد کوشک قدیمیترین بخش معماری مسجد نیز محسوب می شود. شبستان تابستانی در دوره صفوی به مسجد اضافه شده است.
در پیشانی محراب شبستان زمستانی مسجد کوشک کتیبهای به تاریخ 554 هجری قمری وجود دارد که نشان میدهد این بنا لااقل در دوره سلجوقی بر پا بوده است. از سویی مسجد دارای طاقهایی است که به تقلید از سبک ساسانی و با ستونهای قطور و متناسب با طاقها ساخته شده است، که این مسأله دوره ساخته شدن بنا را تا سدههای نخست اسلام میبرد. فرم و انداموارههای مسجد، مشابه مساجدی چون تاریخانه دامغان است.
بر اساس شواهد معماری موجود و یافته های باستان شناسی و با توجه به شکل مسجد، تاریخ این بنا به دوره ساسانی بر می گردد و معماری آن از خشت و گل است و دارای لایه های گچ کاری متعددی است و اولین لایه، مربوط به دوره سلجوقی است.
حمام و آبانبار کوشک
در سمت شمال شرق ورودی مسجد کوشک، آب انباری به همین نام وجود دارد که از قدمت زیادی برخوردار است.
حمام کوشک ، در جلوی ایوان ورودی و به صورت زیرزمینی بوده و متعلق به دوره تیموری است. مسجد و حمام کوشک به ترتیب به شمارههای 11992 و 11990 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیدهاند.
مسجد جامع فردوس
مسجد جامع فردوس یک مسجد دو ایوانی سبک خراسانی و بنای آن متعلق به سدههای پنجم و ششم هجری قمری است.
این مسجد در مرکز شهر تون قرار گرفته است و امروزه در قسمت جنوب شرقی بافت شهر فردوس جای دارد. زلزلهای در اوایل دوره صفویه در اوایل قرن ششم هجری جامع تون را ویران کرده است. به جز ایوان قبله و گنبدخانههای طرفین آن، سه ضلع دیگر در دوره صفوی با کمی عقبنشینی بازسازی شدهاند و آنچه پس از زلزله از مسجد بر جای مانده، ایوان قبله و شبستانهای تابستانی و زمستانی در اضلاع شمالی و جنوبی است.
ضلع ایوان قبله، اصیل ترین ضلع به لحاظ سابقه تاریخی است که با مقایسه آجرنما و نوع اجرای طاق و تویزه ایوان آن با ایوان و نقشه مسجد جامع زوزن، به دوره خوارزمشاهیان نسبت داده میشود.
قلعه حسنآباد
قلعه حسنآباد در 8 کیلومتری شمال غرب فردوس و 2 کیلومتری روستای متروکه حسنآباد قرار دارد. این بنا از قلعههای فرقه اسماعیلیه و متعلق به سدههای ششم و هفتم هجری قمری است.
قلعه حسنآباد با یک تونلی آجری به «کوه قلعه»، یکی دیگر از قلعههای تاریخی اسماعیلیان، متصل میشود و راه زیرزمینی میان این دو قلعه از طریق یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون متصل میشود.
این تونل زیرزمینی که پس از زمینلرزه سال 1347 کشف شد و اجساد مردگان بسیار در آن پیدا شد که در کفنهایی با آثار اسلامی و آیات قرآن کنار هم در داخل این تونل چیده شده بودند.
قلعه کوه فردوس
این قلعه در 5 کیلومتری جنوب غربی فردوس قرار دارد. قلعه از سه جهت به پرتگاه منتهی می شود. تنها راه دسترسی به قلعه از طریق تنگهای در جنوب غربی کوه است که شیب کمتری دارد. از این دژ احتمالاً برای دیدهبانی منطقه و راههای بازرگانی، بهویژه راههای کاروانی دشت تون استفاده میکردند. آثار برج استوانه ای کوچکی در خط الرأس کوه به چشم میخورد که احتمالاً محل افروختن آتش یا دیده بانی بوده است.
ارتفاع برجهای قلعه که با سنگ لاشه وملات گچ ساخته شده، تقریبا پنج متر است. قلعه دارای دو دیوار و حصار تو در تو و چند برج دیدهبانی بوده و محیط دیوار آن حدود هزار متر است. در انتهای قلعه آب انبارهایی دردل صخرهها کنده شده است که هر کدام حدود 10 متر طول و دو متر دارند. آبانبارها از آب باران و برف پر میشد ساکنان قلعه در مواقع محاصره این آب را مصرف میکردند. چاهی که امروز چاه قنوت نام دارد نیز پایین دیوار جنوب قلعه کنده شده است.
این یکی از بزرگترین دژهای هفتادگانه جنوب قهستان بوده که عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشا به آنها اشاره کرده است.
مدرسه علمیه علیا
میر علی بیک این مدرسه را در اواخر دوره صفویه تعمیر و وقف کرده است و طلاب تا پیش از زلزله اخیر از مدرسه استفاده میکردند. مدرسه دارای چهار ایوان است و در سه ضلع آن حجرههای طلاب ساخته شدهاند.
پشت ایوان ورودی مدرسه، در ضلع شرقی هشتی مدرسه که محل تدریس بوده، یک هشتی به شکل هشت ضلعی و با پوشش گنبدی قرار دارد. در ضلع غربی آن، نمازخانه با تزئینات زیبای مقرنس واقع شده است.
ورودی حیاط مدرسه در اضلاع شمال شرقی و شمال غربی هشتی قرار دارد. باغچهای هشت ضلعی در مرکز حیاط قرار گرفته است.
بارگاه امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم
فردوس شش امامزاده دارد که امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم فردوس و امامزاده سید احمد روستای مهوید فردوس قدمتی 700 ساله دارند.
بارگاه امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم در جنوب غربی شهر فردوس و در داخل مجموعه تاریخی شهر قدیم تون قرار دارد که ساختمان فعلی آن در عهد تیموری بنا شده و قبل از زلزله سال 1347 در مرکز شهر فردوس قرار داشته است.
گنبد این بنا تنها گنبد تاریخی استان خراسان جنوبی است که با کاشی طرحدار تزئین شده است.
حمام خیروز و موزه مردم شناسی فردوس
حمام خیروز که بنایی تاریخی مربوط به دوره صفوی است، بین میدان صاحبالزمان و میدان گلشن شهرستان فردوس و در ضلع جنوبی آرامگاه امامزادگان محمد و ابراهیم قرار دارد. این بنا در سال 1384 با شمارهٔ ثبت 11989 بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.
در کنار این حمام مسجدی به نام خیروز وجود داشته که در زمینلرزهٔ سال 1347 تخریب شده است. آب قنات از یک سمت وارد بینه این حمام میشود و سپس با عبور از طول آن از سمت دیگر به خارج میرود. نورگیرهایی با مقطع دایره و مربع در این بنا وجود دارد.
حمام خیروز از دو قسمت مجزای زنانه و مردانه با فضاهای کامل و دو ورودی جداگانه تشکیل شده است که درگاهی بین دو گرمخانه قرار دارد، آنها را با هم مرتبط میکند.
اکنون در بخشی از این حمام تاریخی موزه مردمشناسی فردوس احداث شده است که شامل دو بخش «آداب و رسوم حمام» و «مشاغل سنتی» شهر قدیم فردوس است. از جمله بخشهای موزه میتوان به معرفی مشاغل آهنگری، نمد مالی، خراطی ودلاکی اشاره کرد. . اتاق نشیمن خانه، مطبخ خانه و نگارخانه از دیگر بخشهای موزه مردمشناسی فردوس است.
منبع : آنا